Elektriğe gelen artırımlar, uzun müddettir tartışma konusu olsa da gerek küresel şartlar gerekse de döviz kurlarındaki yükseliş elektrik maliyetlerindeki artış suratının rekor düzeyde olmasına neden oluyor. Kış aylarındaki global güç politik beklentileri ve yapılan lokal ekonomik kestirimler, yüksek elektrik fiyatlarının ve elektrik artırımlarının ülke gündemindeki yerini müdafaası ihtimalini kuvvetlendiriyor. Yapılan güç artırımlarına reaksiyonlar sürerken güç maliyetlerindeki artış göz önüne alındığında artırımların aslında yetersiz kaldığının ve elektrik fiyatlarının belirlenme siyasetinin son derece yanlış olduğunun altını çizen encazip.com kurucusu ve güç ekonomisti Çağada Kırım, “Kış kapıda ve bu kış başkalarından çok daha farklı olarak güç konusu bir numaralı gündem unsuru olacak. Bu nedenle elektrikteki fiyatlandırma siyasetinin iktisadın genel durumu göze alınarak yapılması gerektiğini vurgulamak istiyoruz” diyor.
Ülkemizde güç maliyetlerini belirleyen üç ana öge var, bunlar global piyasalardaki güç fiyatları, güç talebi ve güce ulaşılabilirlik ve de döviz kurları. İçinde bulunduğumuz devir ve yaklaşan kış periyodu, bu üç değişkenin tamamının tarihi olarak ülkemiz aleyhinde olduğu devirlerden biri. Ülkemizdeki elektrik üretiminin değerli bir çoğunluğu doğal gaz kaynaklı santrallerden üretiliyor geçtiğimiz haftalarda memleketler arası piyasalarda doğalgaz fiyatlarında tarihi rekor düzeyler test edildi. Her ne kadar son haftalarda fiyatlarda bir gevşeme olsa da mevcut fiyatlar Rusya-Ukrayna krizinin başladığı devrin dahi üzerinde seyrediyor. Birebir devirde 14 TL düzeylerinde olan Amerikan doları kuru ise yaklaşık yüzde 32’lik bir artışla 18,55TL düzeylerine yükseldi. Tüm bunların tesiriyle ülkemizdeki elektrik maliyetleri tarihi rekor düzeylerine ulaştı.
Yıllık elektrik maliyet artışı yüzde 538 düzeyine ulaştı
Geçtiğimiz yılın eylül ayında kWh başına 0,6TL olan ünite elektrik maliyeti bu yılın eylül ortalamasına nazaran yüzde 538 artışla 3,85TL düzeyine yükseldi. 2017 yılından günümüze olan maliyet artışı ise yaklaşık 18 kat oldu. Kış aylarında gerek yenilenebilir güç santrallerinden yapılan üretimin düşmesi gerekse de ısınma emelli doğalgaz talebinin devreye girmesiyle elektrik maliyetlerindeki artışa kesin gözüyle bakılıyor. Elektrik borsası olan Güç Piyasaları İşletme A.Ş.’de (EPİAŞ) tavan fiyat uygulaması olmasına karşın fiyatlarda düşüş sağlanamazken tavan fiyat da piyasa şartlarına nazaran Güç Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) tarafından gereksinime nazaran dinamik olarak değiştiriliyor. Elektrik ünite maliyetinin Aralık ayında 6 TL düzeylerini test etmesi ihtimali epeyce yüksek görülürken Avrupa genelinde beklenen güç kesintileri ülkemiz için epey düşük bir ihtimal. Hatırlanacağı üzere geçtiğimiz kış İran kaynaklı meseleler yüzünden ülkemizde doğal gaz arzında problemler yaşanmış ve bunun sonucunda elektrik ve doğal gaz kesintilerine gidilmişti. Ülkemizde kış ayları için güç arzında kıymetli bir kesinti beklenmezken ihtimalin sıfır olduğunu söylemek güç. Lakin her şartta Avrupa ülkelerinden çok daha düşük bir riske sahip olduğumuz söylenebilir.
Artan maliyete nazaran 1 Kasım’da elektrik artırımı sürpriz olmaz
Ülkemizde regüle elektrik fiyatları, çeyrek periyotlar için Ocak, Nisan, Temmuz ve Ekim aylarında açıklanır. Uzun yıllardır süren bu teamül 2022 yılında değişti ve orta artırımlar yapılmaya başlandı. Örneğin geçtiğimiz Eylül ayında konutlar için yüzde 20, sanayi kuruluşları için ise yüzde 50’lik bir elektrik artırımı yapılmıştı. Yapılan bu orta artırımlar piyasadaki öngörülebilirliği azaltırken bilhassa endüstricinin son eser fiyatlarını belirlemesinde epey zorlanmasına sebep oluyor. Sanayi elektrik artırımlarının çok yüksek düzeyde olduğu da göz önünde bulundurulduğunda tüm üretimin en kıymetli girdi maliyeti olan güç maliyetleri sebebiyle makro ekonomik şartlar değerli derecede olumsuz etkileniyor. Şu anda maliyetlere bakıldığında mesken düşük tüketim fiyatı maliyetlerin yüzde 218, mesken yüksek tüketim fiyatı ise yüzde 95 altında. İş yeri tarafında ise maliyet ile regüle tarife farkı yüzde 18 düzeyinde. Geçmiş datalara bakıldığında ise sanayi elektrik fiyatları ekseriyetle maliyetlerin ortalama yüzde 10’u üzerinde belirleniyor ve böylelikle kısmi olarak uygulanan çapraz sübvansiyon ile konutlardaki elektrik fiyatları sanayi kuruluşları tarafından fonlanmış oluyor. Şu anda ise sanayi tarifesi ile maliyet ortasındaki fark yüzde 5 düzeylerine kadar düşmüş durumda. Lakin EPDK tarafından açıklanan tarifelere nazaran Ekim ayı için hiçbir abone kümesinde elektrik artırımı yapılmadı. Bu da Kasım ayında yüklü bir artırımın gelmesi ihtimalini güçlendirmiş oldu.
Kaynak bazlı destekleme altı ay uzatıldı
EPDK’nin son toplantısında aldığı karar doğrultusunda maliyeti yüksek olan elektrik santrallerini desteklemek gayesiyle devreye alınan kaynak bazlı destekleme sisteminin geçerlilik müddeti 6 ay daha uzatıldı. Buna nazaran tüm dünyada geçerli olan yenilenebilir güç kaynaklarının desteklenmesi ve teşvik edilmesi trendinin tam bilakis alınan bir kararla fosil kaynaklardan yapılan üretimin fiyatı daha yüksek tutularak bu kaynaklar teşvik edilmeye devam edilmiş oldu. Bu karar ve çeşitli mevzuat değişiklikleri, yatırımcıların yenilenebilir güç kaynaklarına yapacakları yatırımdan kaçınmaları ile sonuçlanacak. Bu karar kısa vade için elektrik piyasasında fiyatlara müdahale olarak olumlu tesir yapacak olsa da orta ve uzun vadede ülkemiz güç siyasetlerini etkileyecek ve bilhassa güçte yerli ve yenilenebilir kaynaklara olan yatırımın azalmasına sebep olacak.
Elektrikte “tam hür piyasa” denenmiş ve fonksiyonu kanıtlanmış bir modeldir
Diğer ülke örneklerine bakıldığında daha evvel de güç krizlerinin yaşandığını lakin gerçek kararlarla bunun üstesinden gelindiğini söz eden encazip.com kurucusu ve güç ekonomisti Çağada Kırım’a nazaran tahlil, tam özgür piyasaya geçişte. İngiltere’de 1980’li yıllarda yaşanan güç krizini örnek gösteren Kırım şunları söyledi:
“1980’li yıllarda bilhassa kömür kaynaklı problemler nedeniyle önemli manada elektrik kesintileri yaşanmış ve bunun sonucunda ülke iktisadında değerli sıkıntılar oluşmuştu lakin devrin yöneticileri elektrik piyasasında tam özgür piyasa şartlarına geçişi sağlayarak hem elektrik kesintilerinin önüne geçti hem de fiyatların düşmesini sağladı. Başta İngiltere olmak üzere öteki Avrupa ülkeleri model alınarak ülkemizde de misal yapıya geçiş kararı alındı lakin özgürleşmenin sonu getirilemedi. Özgürleşmenin başlaması ile hedeflenen liberal market şartlarının oluşması sürecinin yarıda kalması, inhisarın oligopol modelini almasına neden oldu. Bunun tüketiciler için manası ise monopol yerine yalnızca birkaç tedarik şirketinin devrede olması ve rekabetin tam manasıyla oluşamaması demek oluyor.”
Yapılan üç kilit kusurdan derhal vazgeçilmeli
Ülkemizde güç siyasetlerindeki aksiliklere da değinen Çağada Kırım kelamlarına şu formda devam etti:
“Elektrik piyasasında üç temel yanılgı yapıyoruz. Birincisi konutların elektrik faturasını düşürmek için tüm maliyeti sanayiciye yıkıyoruz, konutumuzda ucuz elektrik faturasını ödediğimizi zannederken girdi maliyetlerimizin artması sebebiyle A’dan Z’ye tüm eserleri olması gerektiğinden çok daha değerliye alıyoruz. İkincisi ise öngörülebilirliğin ortadan kalkması olarak kıymetlendirilebilir. Çünkü alınan pek çok karar yatırımcıya aykırı köşe yapıldığı biçiminde yorumlanabilecek nitelikte, bu da bilhassa yenilenebilir kaynaklara yatırım yapılmasını engellediği üzere orta vadede güç fiyatlarının düşmesini imkânsız hale getiriyor. Ayrıyeten alışkanlıkların bilakis bir gecede süratlice alınan kararlar bilhassa sanayiciyi çok sıkıntı durumda bırakıyor ve son tüketici maliyetlerinin daha da artmasına neden oluyor. Üçüncüsü ve en kıymetlisi ise elektrikte tam hür piyasanın sağlanamamış olması. Günümüz dünyasında artık tüm gelişmiş ülkelerde tam hür piyasa şartları oluşuyor, otoriteler yalnızca gerekli durumlarda müdahale ediyor. Bu da tüketicinin daha ucuz ve daha kaliteli elektrik kullanmasını sağlıyor. Ne yazık ki ülkemizde hala tam hür piyasa şartlarından kelam etmek mümkün değil. Bu üç yanlışın giderilmesi ile güç piyasasının süratlice toparlanacağını ve iktisat için stratejik ehemmiyete sahip güç piyasasındaki bu düzelmenin çok süratli bir halde makro ekonomik bilgilere yansıyacağını rahatlıkla söyleyebilirim.”
