İran genelinde yayılarak devam eden protestolar, 22 yaşındaki Mahsa Amini’nin başörtüsünü gerçek kullanmadığı için yakalandıktan sonra polis nezaretinde trajik formda öldürülmesi üzerine patlak verdi. Bu vefat birinci değil hatta son da değil. Zira protestocuların İran’ın Dini Önderi Ayetullah Ali Hamaney’e ve temsil ettiği rejime karşı meydan okumaları İran halkının değerli bir kesiminin demokrasi ve bağımsızlık için verdikleri uzun uğraşın bir modülü; devamı.
İran’daki protestoların bu derece yaygınlaşması, katı cinsiyet ayrımcılığının yarattığı yansılardan yükselip yozlaşmış ve despotik rejime karşı erkeklerin de takviye verdiği bir halk isyanına dönüşmesinin ardında ise ekonomik nedenleri yakalamak değerli. İşsizlik, yüksek genç işsizliği ve yüksek enflasyon yanında yolsuzlukları ayyuka çıkmış bir baskıcı hükümet, protestoların gerisindeki ekonomik taban.
40 küsur yıllık iktidarlarının bilhassa son 15 yılında iktisat sıkıştıkça ve sıradan insanların hayatları zorlaştıkça, İhtilal Muhafızları ve hükümete bağlı öbürleri, serveti ellerinde ağırlaştırarak ulusal iktisadın daha da büyük bir kısmını ele geçirdiler. Bilhassa son birkaç yılda iktisat sert bir halde daraldı, İran para ünitesi çok kıymet kaybederek enflasyonu çok üstlere itti. Hükümetin hasarı telafi etme uğraşları yetmedi, yolsuzluk derinleşti.
Kadim ve varlıklı topraklarda yaşayan İran halkı için bağımsızlık, despot rejimin bayan düşmanlığından öteye iflas etmiş bir iktisat, Putin ve Çin’e boyun eğmişlikten kurtulmanın üzerine kurulmakta.
İran şu anda büyük ölçüde ABD yaptırımlarının neden olduğu ekonomik meselelerle boğuşuyor. Yaptırımların tesiri, toplumun en savunmasız kısımları tarafından en ağır hissediliyor: temel besin ve mallara ulaşmakta zorlanan geniş halk kesitleri ve etnik azınlıklar.
ABD yaptırımları maksat aldıkları baskıcı devletleri zayıflatmakta başarısız olmakla kalmadı, birebir vakitte onlara hakikaten yarar sağladı. 1979 Devrimi’nden bu yana, ABD’nin aksiyonları, Molla rejiminin ülkeyi sömürmeleri ve dehşet ile yönetmeleri için sonsuz fırsat sağladı. Hatta en son katı rejim yanlısı Raisi’nin Lider seçilmesi, kısmen, Trump’ın 2018 sonrasında “azami baskı yaptırımlarının” bir eseri olarak görülebilir.
Yıllarca süren yaptırımlar ve ekonomik izolasyon, İran’ın dış bağları için tam ulusal kapasite ve kaynaklara dayanan kapsamlı bir strateji geliştirmesini engellemiş durumda. Tahran, vaktinin ve gücünün birçoklarını yaptırımlar altında var olmaya harcarken, Rusya ve Çin’i bu maksat doğrultusunda değer biçilmez ekonomik ortaklar olarak görüyor. İslam Cumhuriyeti, Putin’in bu yıl Ukrayna’yı işgal etmesinin akabinde Rusya’nın yörüngesine daha fazla girerken, bir vakitler en büyük ticaret ortağı olan Avrupa ile ekonomik bağları giderek azaldı.
Pekin ve Moskova, Tahran’a daima olarak diplomatik ve ekonomik takviye sağladı. Pekin, ABD yaptırımları altında felç olan İran’dan petrolünü ithal ediyor ve İran iktisadının can damarı olan ticaretini sürdürüyor. İran’a çeşitli alanlarda milyarlarca dolarlık Çin yatırımını içeren 25 yıllık stratejik kapsamlı bir mutabakat da imzaladı. Rusya ile, Batı ile nükleer muahedesinin onarımını ve yaptırımların kaldırılmasını destekliyor.
Çin’le gelişen ticarete rağmen, İran’ın birçok küçük ve orta ölçekli birçok işletmesi, ucuz ve düşük kaliteli Çin mallarının ithalatı nedeniyle yıllar içinde iflas etti. Hükümet, yaptırımlar altındaki sonlu finansal kaynaklar ve Çin’den yapılan ithalatı denetim etmede siyasi bağlara öncelik vermesi nedeniyle bu yerli girişimcileri destekleyemedi.
Üstelik, üst seviye diplomatik ziyaretlere, Rusya ve Çin ile çeşitli mutabakatların imzalanmasına karşın, Tahran idaresi, Pekin ve Moskova ile ülkenin ekonomik mukadderatını ve yalnızlığını değiştiren bir ekonomik münasebet geliştiremedi. İran tarafında bölgesel hegemonya olmak üzere giriştiği Suriye, Irak ve Lübnan’daki planları ile İsrail’le büyük uyuşmazlığı üzere uzun müddettir devam eden diğer öncelikler var.
İran’la Çin’in yılda yaklaşık 19 milyar dolarlık ticareti tersine, Rusya-İran ticareti fakat 3 milyar dolara ulaşıyor. Belli altyapı projelerine katılmak dışında, Rusya daha fazla ekonomik paydaşlıktan kaçınıyor. İran’ın siyasi sınıfının birtakım üyeleri, Rusya’nın İran’ın bölgesel ve global pazarlara güç ihracatını engelleyen ana faktör olduğuna, ülkenin Suriye’den yahut Hazar Denizi üzere bölgesel varlıklarından elde ettiği ekonomik yararlardan yararlanamamasının en önemli nedeni olduğuna inanıyor.
Raisi’nin eylül başlarında Özbekistan’ın başşehri Semerkant’ta düzenlenen Şanghay İşbirliği Örgütü başkanlar doruğuna katılmasının akabinde, İran’ın statüsü gözlemci devlet pozisyonundan yükselmiş oldu. Lakin, Ukrayna işgaliyle Rusya’ya uygulanan yaptırımlar, Çin’in Rus petrolünü daha fazla alırken, İran’ın potansiyelini kaybetmesine neden oluyor. Bu bile münasebetleri içinde kendi başına bir aksi dinamiğe işaret etmekte.
Yaptırımlar kaldırılırsa, İran’a kullanılmayan güç kaynakları üzere eşsiz jeopolitik ve jeoekonomik avantajlarından kimilerini kullanma ve Batılı yatırımcılar için son derece cazip bir pazar olarak görünme bahtı elde edecek.
Tahran, Rusya ve Çin ile ekonomik ilgilerini Batı’ya karşı kaldıraç olarak kullanıyor olsa da gerçek olan her iki ülkenin de İran’ın büyük ekonomik beklentilerini, dehşetli ekonomik durumunu dönüştürmek üzere neredeyse imkânsız bir misyonu yerine getiremeye hazır olmadıkları.
İran iktisadı yalnız lakin halkı yalnız değil
2009’daki hileli seçimler, 2017’deki makûs ekonomik idare ve 2019’daki yakıt artırımları üzerine başlayan yakın tarihli protestolar, İran güvenlik güçleri tarafından sert bir biçimde bastırıldı. Bu son isyanın yazgısı de farklı olmayabilir. Tekrar de İran Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bu yana birinci kere, mevcut ayaklanma, Tahran’ın kuzeyindeki varlıklı İranlıları, güneyde ağırlaşan emekçi sınıfını, Türk, Kürt, Fars tüm etnik azınlıklardan oluşmasıyla başkalarından farklı.
Derin ekonomik meselelere doğan ve ambargo ortamında büyüyen, %25-30 civarı işsizlikle boğuşan genç neslinse iştirak nedeni İran için gelecekten umutlarını kesmeleri. Vakit zaman yaklaşan “reform” adımlarından bir sonuç elde edilmemiş olmasının verdiği “kaybedecek hiçbir şeylerinin kalmadığı” fikri.
Mevcut ceberut rejim evvelki başkaldırılar üzere bunu da yüzlerce insanı öldürerek, binlercesini sindirerek bastırabilir. Lakin isyanın arkasındaki büyük ve her geçen yıl derinleşen ekonomik meselelerin varlığı, temel insan hakları talepleri ve daha düzgün bir hayat dileği Molla rejiminin artık daha şiddetle sarsıldığını gösteriyor.
İran üzere büyük bir medeniyetin yürekli bayanlarını, onların yaktığı ateşi büyüten erkeklerini buradan hürmetle selamlamak, seslerini duyurmak da bu öykünün bizlere düşen kesimi oluyor.
Artı Gerçek
